लुम्बिनी प्रदेश,रुकुम पूर्व
परिचय
पूर्वीरुकुमजिल्ला नेपालको लुम्बिनी प्रदेशमा अवस्थित एक हिमाली जिल्ला हो। यो जिल्ला प्रदेशका बाह्र जिल्लाहरू मध्ये एक हो भने यस जिल्लाले धौलागिरि हिमालको पश्चिमी भागमा रहेको ढोरपाटन शिकार आरक्षको साठ्ठी प्रतिशत भन्दा बढी भाग ओगटेको छ। करिब ७,२४६ मिटरको उचाइमा रहेको धौलागिरि द्वितीय पर्वत शृङ्खलाको पश्चिम छेउमा अवस्थित यस जिल्लाको सबैभन्दा अग्लो हिमाल पुथा हिउँचुली (धौलागिरि सातौँ) हो भने पूर्वी रुकुम लुम्बिनी प्रदेशको एक मात्र हिमाली जिल्ला पनि हो। पूर्वी रुकुम जिल्लालाई नेपाल सरकारले नेपालको उत्कृष्ट यात्रा गन्तव्यहरूमा सूचीकृत गरेको छ। राष्ट्रिय जनगणना २०७८ को प्रारम्भिक नतिजा अनुसार कुल जनसंख्या ५७,९६३ जसमध्य पुरुषको संख्या २८,२२६ र महिलाको संख्या २९,७३६ रहेको छ।
यो जिल्ला ५२ वटा ताल र ५३ वटा डाँडाका लागि प्रसिद्ध छ। वि.सं. २०५२ देखि वि.सं. २०६२ सम्म पूर्वी रुकुम दश वर्षे माओवादी जनयुद्धको केन्द्र थियो। हिमाली भेग, धौलागिरि हिमशृङ्खला र समृद्ध खाम मगर संस्कृतिको अनुभव प्रदान गर्ने यस जिल्लामा माओवादी विद्रोहीको विगतको मार्ग पछ्याउँदै साहसिक पर्यटनको रुपमा पैदल यात्रा भ्रमणको विकास गरिएको छ।पूर्वी रुकुम जिल्लाको अस्थायी सदरमुकाम रुकुमकोट हो। जिल्ला सदरमुकाम रुकुमकोटबाट गोलखाडा, कोल, पुथा उत्तरगङ्गामा सरुवा गर्ने सरकारको निर्णय रहेको थियो। यद्यपि यो अहिलेसम्म अन्तिम टुङ्गो लागेको छैन। वि.सं. २०७८ वैशाख १९ मा, पुथा र उत्तरगङ्गालाई छुट्टाछुट्टै गाउँपालिका बनाउने प्रस्ताव गाउँ सभाबाट पारित भएको थियो। पूर्वमा पूर्वी रुकुम जिल्ला रुकुम जिल्लाकै एक भाग थियो। वि.सं. २०७२ असोज ३ गते, राज्यले प्रशासनिक विभाजनको पुनर्निर्माण गरेपछि तात्कालिन रुकुम जिल्ला लाई रुकुम पूर्व र रुकुम पश्चिममा विभाजन गरेको थियो। प्राचीन र मध्यकालीन समयको खाम मगर संस्कृतिको स्वाधिनता र संरक्षणका विभिन्न तहलाई कायम राख्न सफल भए पनि राणा शासनका साथै पञ्चायतकालमा पनि यस क्षेत्रको संरचनामा फेरबदल भएको थियो। वि.सं २०३० साल भन्दा अगाडि, पूर्वी रुकुमको पर्याप्त भाग क्रमशः राणा शासनकालमा पाल्पा र क्रमशः शाह राजाहरूको अधीनमा राज्य पुनर्निर्माणको समयमा बाग्लुङ सँग गाभिएको थियो।
नामाकरण
महाभारतका प्रमुख पात्र राधा कृष्ण र रुक्मिणीको प्रेम कथाबाट रुकुमको इतिहास जोडिएको पाइन्छ । बिधर्भ देशको राजा भिस्मकको छोरी रुक्मिणीलाई राक्षसि पुतनाले आकासमा लगेर एउटा सुन्दर कमलको फुल भएको सरोवरमा खसाली दिएकी थिइन । उनै रुक्मिणीलाई वृषभानु र उनकी पत्नीले संरक्षण गरे र उनको नाम राधा राखे । पछि यो घटना थाहा भएपछि राधा पुन रुक्मिणी नै भनेर चिनिन थालिन । त्यसैले प्रेम र विवाहको अनुपम इतिहास बोकेको यो रुकुममा उक्त कमल दह र उनै प्रेमकी प्रतिमूर्ति राधा वा रुक्मिणीको मन्दिर पनि रहेको ले यो जिल्ला रुकुम भनेर भनिन थालियो । कमलदह प्रेम र त्यागकि प्रतिमूर्ति देवी राधारानीको प्रकटस्थान हो । हाम्रो रुकुमकोटमा उनै रुक्मीणी देवीको मन्दिर छ । उनकै नामबाट रुकुमकोटको नामाकरण भएको र रुक्मीणी देवी शब्दको अप्रभंश भई रुकुम नाम रहन गएको हो भन्ने किम्बदन्तिहरू पाइन्छ।
इतिहास
राष्ट्रिय एकिकरण अभियानको क्रममा जिल्लाको विजयसँगै यस क्षेत्रलाई बहादुर शाह र रणबहादुर शाह (वि.सं. १८४२-१८५२) को पालामा नेपाल अधिराज्य सँग गाभिएको थियो। प्राचीन र मध्यकालीन नेपालको बेला पनि खाम मगर संस्कृतिको, स्वाधीनता र संरक्षणका विभिन्न तहलाई कायम राख्न सफल भए पनि राणा शासनको निरंकुशताका साथै पञ्चायतकालमा पनि यस क्षेत्रको संरचनामा फेरबदल भएको थियो। सन् १९०९ अघि, राणा शासनको समयमा र क्रमशः शाह वंशको राज्य पुनर्निर्माणको समयमा पर्याप्त पूर्वी भागलाई पाल्पा जिल्ला र बाग्लुङ जिल्ला वा डोल्पा जिल्ला सँग गाभिएको थियो। पञ्चायती शासनको बेलामा अर्थात्, वि.सं. २०१८ साल वैशाख १ गते रुकुम सल्यान र जाजरकोट बाट छुट्टिएको थियो। छुट्टिएर नयाँ जिल्ला बनेपछि यसको सदरमुकाम रुकुमकोट तोकिएको थियो भने पछि वि.सं. २०३० सालमा, जिल्लाको राजधानी मुसिकोट सारिएको थियो भने देशको आएको सङ्घीयतासँगै विभाजन भएको रुकुम जिल्ला को पूर्वी भागको सदरमुकाम पुन: रुकुमकोट बनेको थियो। पूर्वी रुकुम २०औँ शताब्दीको बेलामा, देशको सबैभन्दा पुरानो साम्यवादी किल्लामध्ये एक थियो। यो जिल्ला वि.सं. २०५२ देखि वि.सं. २०६२ सम्मको भूमि असमानता, जातीय असमानता, सामन्तवाद र सामन्तवाद विरुद्धमा भएको माओवादी जनयुद्धको हृदयभूमि पनि बनेको थियो।फलस्वरूप देशमा २४० वर्ष पुरानो राजतन्त्रको अन्त्य हुँदै मुलुक लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा परिणत भएको थियो।
निर्वाचन क्षेत्रको विभाजन
प्रतिनिधिसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या १ रहेको छ भने प्रदेशसभा सदस्यकोलागि निर्धारित क्षेत्र संख्या २ रहेको छ।
स्थानियतहको विभाजन
संघिय संरचना अनुसार रूकुम पुर्व जिल्लाको स्थानियतहको विभाजन साविकका गा.वि.स. का वडाहरूलाइ समेटेर ३ वटा गाउँपालिकामा विभाजन गरिएको छ । जसलाइ निम्नानुसार उल्लेख गरिएको छ ।
- भुमे गाउँपालिका
- पुथा उत्तरगंगा गाउँपालिका
- सिस्ने गाउँपालिका
जलवायु र भूगोल
पूर्वी रुकुम जिल्ला देशान्तरः ८२ डि. ३५ मि. देखि ८३ डि. १० मि. पूर्वी देशान्तरसम्म र अक्षांसः २८ डि. २८ मि. देखि २९ डि. ०० मि. उत्तरी अक्षांससम्म, साथै समुद्र सतहदेखि ७,२४६ मिटर उचाइसम्म फैलिएको छ भने यो जिल्लाको क्षेत्रफल १,६६३ वर्ग किलोमिटर रहेको छ। पूर्वी रुकुम जिल्ला लुम्बिनी प्रदेशको सबैभन्दा उत्तरमा पर्ने एक मात्र हिमाली जिल्ला हो। यो जिल्ला प्राकृतिक सम्पदा र कला संस्कृतिको धनी जिल्ला हो। जिल्लाको हावापानी समशितोष्ण/शितोष्ण पाइन्छ भने औषत वार्षिक वर्षा १८०० मिलिमिटर देखि २६०० मिलिमिटर सम्म र तापक्रमः ०.२ देखी ३४ डिग्री सेल्सियस सम्म रहेको छ।जिल्लाले पूर्वमा, बाग्लुङ र म्याग्दी, पश्चिममा रुकुम (पश्चिम), उत्तरमा डोल्पा, र दक्षिणमा रोल्पा लगायतका जिल्लाहरूसँग सीमा साझेदार गरेको छ।
धार्मिक तथा पर्यटकीय स्थलहरु
वराह मन्दिर र शिवजी मन्दिर रुकुमकोट, विन्द्यावासीनी मन्दिर रुकुमकोट, मस्तथान मैकोट, आदि प्रमुख धार्मिक स्थलहरू हुन भने पुथा हिमाल, सिस्ने हिमाल, कमल ताल, पुपाल दह, सुन दह, गुप्ता दह, सम्पे ताल, देऊराली गुफा, तकसेरा गाँउ, लुकुम गाँउ, राङ्सी गाँउ, कोल गाँउ, हुकाम गाँउ, मैकोट गाँउ, काँडा गाँउ, महत गाँउ, सिमा गाँउका मगर वस्तीहरु, रुकुमकोट वस्ती, ढोरपाटन वन्यजन्तु आरक्ष आदि पर्यटकीय स्थलहरु हुन ।
रूकुम पुर्व जिल्लामा उत्पादनहुने प्रमुख तरकारी तथा फलफुलहरुमा मुला, आलु, पिडालु, प्याज, रायो, लसुन, बेसार, अदुवा, टमाटर, फर्सी, गोलभेडा, रामतोरिया, करेला, भेण्टा, खुर्सानी, केराउ, गाजर, काउली, बन्दा, सिमी, काँक्रा, स्कुस, बरेला, बोडी, केरा, अम्वा, सुन्तला, कागती, मौसम, स्याँउ, नास्पति, आलु, आरुबखडा, ओखर आदि हुन। रूकुम पुर्व जिल्लामा पाइने वन्यजन्तु तथा चराचुरुङ्गीहरुमा कस्तुरी, मृग, नाउर, रातो, बांदर, ढेडुं, झारल, थार, बाघ, भालु, खरायो, स्याल, दुम्सी, लोर्खके, गोहोरो, डाँफे, मुनाल, च्याकुरा, तित्रो, कालिज, ढुकुर, पिउरो, जुरेली, भद्रो, सारौं आदि हुन। रूकुम पुर्व जिल्लामा पाइने जडीबुटीहरूमा यार्सागुम्वा, पाँचऔले, कुरिलो, टिमुर, दालचिनी, गुर्जो, कटुकी, पाङर, बादलपाते, बोझो, हर्रो, अमला, पदमचाल, सतुवा, हलहले, कुमकुम, चिराईटो, जटामसि, भलायो आदि पाइन्छन।
धौलागिरी हिमशृङ्खला
यस जिल्लाका थुप्रै हिमालहरू मध्ये सबैभन्दा प्रख्यात चुचुराहरूमा पुथा र सिस्ने हिमाल पर्दछन्। पुथा हिमाल ७,२४६ मिटरको उचाईमा रहेको धौलागिरी द्वितीय हिमशृङ्खलाको पश्चिम छेउमा अवस्थित लुम्बिनी प्रदेशको सबैभन्दा अग्लो हिमाल पनि हो। यो पहिलो पटक सन् १९५४ मा जेम्स ओवेन मेरियोन रोबर्ट्स र आङ निमा शेर्पाद्वारा आरोहण गरिएको थियो। अर्को प्रमुख हिमाल चाहिं उत्तरमा रहेको सिस्ने हिमाल हो। स्थानीयले यसलाई पाटन हिमाल (हिउँचुली पाटन), सिस्ने वा मुर्काट्टा हिमालको नामले चिन्दछन्। यो हिमालको उचाइ ५,८४९ मिटर रहेको छ। जनक्रान्तिको प्रतीकका रूपमा जनयुद्धका साहित्यहरूमा सिस्ने हिमाल लाई बारम्बार प्रस्तुत गरिएको थियो र यो वि.सं. २०५२ देखि वि.सं. २०६२ को माओवादी जनयुद्धको समयमा क्रान्तिकारीहरूका लागि प्रतिष्ठित ऐतिहासिक स्थल बनेको थियो। वि.सं. २०७० सालमा, पहिलो पटक मानबहादुर खत्रीको नेतृत्वमा रहेको अभियानले हिमाललाई सफल आरोहण गरेको थियो।
सिस्ने हिमाल
ताल तथा नदीहरू
रुकुमकोटमा मात्रै ५२ वटा ताल रहेकामा जिल्लाको आकारको अनुपातमा पर्याप्त मात्रामा खानेपानी निकाय र नदीनाला रहेका छन्। धेरै तालमध्ये रुक्मिणी ताल रुकुम जिल्लाको केन्द्रविन्दु हो। पौराणिक पात्र रुक्मिणीकै नाम राखिएको यस ताललाई कमल ताल समेत भन्ने गरिन्छ। तालले स्थानीयवासीका लागि धार्मिक र पवित्र महत्व राखेको छ जसका कारण महाशिवरात्री, दशैँ, माघे सङक्रान्ति र हरितालीका तीजका बेला ठूलो जमघट हुने गर्दछ। सानीभेरी, लुकुम गाड, पेल्मा खोला, रन्माखोला, रुजीखोला, चुन्वाङखोला, कोर्जाखोला, छिपखोला आदी यहाँका प्रमुख नदी तथा खोलाहरू हुन्।
रुक्मिणी ताल
ढोरपाटन शिकार आरक्ष
छापामार पदमार्ग
देउरालि गुफा
देशको समृद्धिका लागि पनि पर्यटकीय क्षेत्रलाई विश्व सामु पस्किन जरुरी छ।
सङ्कलन: पि.एस. क्षेत्री, स्रोत: गुगल
